BÖLÜM - 21
ISPARTA’DA HAMAM KÜLTÜRÜ
Türklerde bedensel temizlik eskiden beri son derece önemli ve yaygındır. Türkler İslâmiyeti kabul etmezden önce de temizliğe önem veren bir ulustu. İslâmın kabulü ile de temizliğin insan sağlığı üzerindeki önemini daha da kavramış, buna bağlı olarak da hamam kültürü Türkler arasında itibar edilen bir temizlik evi olmuştur. Bizde temizlik kültürü tarih boyunca devem ederken Avrupa ülkelerinde ise temizlik kültürü yok gibiydi. Bu yüzden Avrupa yıkanma yerine kötü kokuları savmak için güzel kokularla yani parfümlerle işi çözmeye çalışıyorlardı. Özellikle Fransa ve İspanya bu açıdan parfümcülüğün merkezi durumundadır.
Ülkemizin en ücra yerine varıncaya kadar hamamın var olduğunu biliyoruz. Hamamlar, kurulduğundan bu tarafa sosyal ve kültür etkinliklerin yaşandığı yerlerdir; geçmişten günümüze kadar, bireysel ve toplumsal bir kültür olarak Isparta’da önemli bir temizlenme kültürüdür. Ispartalı hamamı bireysel olarak kullandığı gibi gelin hamamı, damat hamamı, sünnet hamamı, asker hamamı, bayram hamamı, loğusa hamamı, bebek hamamı, mahalle hamamı gibi çeşitli adlarla kullanır. Bunların tümü Isparta’nın hamam kültürünüdür.
Isparta hamamlarımızın hepsi camilerimiz gibi kubbelidir. Kubbelerin tepelerinde küçük küçük pencereler gün ışığını hamama yansıtır. Bilindiği gibi ülkemiz hamamlarında soğukluk, ılıklık ve sıcaklık olmak üzere üç bölüm bulunur. Soğukluk bölümünde peştamal dediğimiz bele kadar ön örtü kuşanılır; ılıklık bölümünde biraz beklenerek vücudun ısıya alışması sağlanır; sıcaklık bölümü ise zaten hamamın içidir. Isparta hamamlarımızın hepsi bu yöndedir.
Ispartalı bayanların gittikleri, gelin, loğusa, bebek yıkama hamamları ile erkeklerin asker, damat, sünnet hahamları zengin bir kültür birikimidir. Özellikle bayanların mahalle hamamları, düğün hamamları ayrı bir kültür temaşasıdır. Çünkü toplu olarak gidilen hamamda bayanlar yaprak sarmalar, lahana sarmalar, çiğ köfteler, dolma biberler ve meyvelerle hamam göbek taşını doldururlar. Bunların yanında tefçi ve dümbelekçi çalgıcılar, kadınlar hamamının baş tacıdır. Onların çalıp söyledikleriyle hamam tam bir eğlence merkezi haline gelir. Tam bir çal oynasın vur patlasın anlayışı göbek taşına hakim olur. Özellikle genç kızlar müzik eşliğinde coştukça coşar, kendilerini erkek analarına beğendirmeye çalışır. Bu ara bakır taslar mermer kurnalara vurularak oyuna eşlik eder.
Gelin hamamında sadece Isparta’ya özgü olarak geline pırıl pırıl ipek peştemal kuşandırılır ve ayağına da parıl parıl sedef nalın verilir. Köpük için ve kir için lif keseler hazırlanır. Gelin, natır dediğimiz hamam yıkayıcısı tarafından bir güzel yıkanır ki gelin hamamdan çıktıktan sonra, tabir yerindeyse, gümüş gibi olur. İşin kurnazlığını bilen natır, geline öylesine özenir bezenir ki bahşişini de ona göre fazlasıyla alır.
Erkek hamamları bayanlar hamamı gibi olmasa da ona yakın olur. Damat ve asker hamamı neşe içinde geçer. Aşağı yukarı aynı çalgılar hamamda duvarları ve kubbeyi çınlatır.
Bilindiği gibi son zamanlarda eskisi gibi hamama rağbet çok yok. Şimdi her evde banyo var. İnsanlar hamam ihtiyaçlarını evlerinde karşılıyor. Kaloriferli evler banyo bakımından son derece rahat olduğu için hamama ihtiyaç çok azalmış durumda. Bir de saunalar çıktı. Bunlar eski hamam kültüründen uzak. Göbek taşı olmadan iki metre karelik sıcak bir odaya giriyorsunuz, aşırı buharla terleyerek temizlenip çıkıyorsunuz.
Sayın okuyucular hamam demişken en az üç yüz yıl öncesinde yapılan
Gavur Hamamı’ndan söz etmeden noktayı koymayacağız (1).Şimdiki Cumhuriyet Hamamı’nın eski adı Gavur Hamamı imiş. Neden bu hamama “gavur “ adı verilmiş ona bakacağız. Bildiğimiz gibi Isparta’da Rumlar yaşamış. Rumlar pek hamama gitmez banyolarını evlerinde yaparlarmış. Zengin bir Rum’un güzel mi güzel bir kızı hamama gitmiş. Ama hamamcı kızı “gavur kızı” diye hamama almamış. Bunun üzerine kız eve ağlaya ağlaya gitmiş ve babasına durumu anlatmış. Babası da tutmuş kızına bir hamam yaptırmış. İşte bu hamama da Ispartalı “Gavur Hamamı” demiş.
Emre Mahallesi Çay Boyu’nda bulunan bu hamam şimdi Cumhuriyet Hamamı olarak hizmet veriyor.
Bir de hükümet binasının yanında yer alan Kutlu Bey Caminin altında bulunan Kutlu Bey Hamamı vardı. Hükümet Meydanı park düzenlemesi içinde kalan bu hamam şimdi hamam olarak hizmet vermiyor. Bu yazının kaleme alındığı 2021’de hamam artık kafe olarak halka açık. Ancak hamamın kurnaları, muslukları, göbek taşı ve soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümleri nostaljik olarak aynen korunmuş. Hamamın içi kilim desenli sedirler, sedir yastıkları ve Isparta halıları ile döşenmiş olduğundan tarih canlandırılmaya çalışılmış.
(1) Cumhuriyet Hamamı Tanıtımı, cumhuriyethamami.com, Hakkımızda maddesi
- İlhan ŞİMŞEK